Lunana: A Yak in the Classroom…

When you realize nothing is lacking, the whole world belongs to you.
… Lao Tzu

आपल्या आवडीचे काम करण्यात निश्चितच सर्वोच्च आनंद मिळतो. पण खूपदा जेव्हा आपल्या कामातून , मग भले ते आवडीचे नसेल तरी जर इतरांना आनंद मिळत असेल. तर त्या डोळ्यांमधले समाधान, त्यातली चमक अनुभवण्याचा आनंद, ते समाधान काही वेगळेच असते. भूतानच्या दुर्गम, डोंगराळ प्रदेशात याकचे महत्त्व खूप आहे. त्याची फर, याकचे दूध पण याहीपेक्षा महत्त्वाचे म्हणजे याक डंग (शेण)चा सरपण म्हणून होणारा उपयोग, मग थंडीतली शेकोटी असो वा स्वयंपाक घरातील चूल… भूतानच्या डोंगराळ प्रदेशात याकचे महत्त्व अनन्यसाधारण असेच आहे. तिथे त्याला अक्षरश: देवपशुचे स्थान आहे.

आपल्या चित्रपटाचा नायक उगेन दोर्जी हा काही ‘ याक ‘ नाहीये, पण लूनानामधील चाळीसेक लोकांच्या समुदायासाठी, विशेषतः तिथल्या शाळेत शिकत असलेल्या त्या सात – आठ लेकरांसाठी आपला नायक त्या याकइतकाच महत्त्वाचा आणि खास आहे.

आपल्या आज्जीबरोबर राहणारा, पेशाने शिक्षक असलेला उगेन एक चांगला गायक आहे, त्याला त्याच क्षेत्रात करियर करायचे आहे. प्रारंभ म्हणून त्याला ऑस्ट्रेलियातील सिडनी येथील एका हॉटेलमध्ये गायकाची नोकरी देखील मिळण्याची शक्यता आहे. व्हिसासाठी धडपड सुरू आहे. पण त्याच्या शिक्षण खात्याबरोबरच्या पाच वर्षाच्या करारापैकी अजून एक वर्ष बाकी आहे. गाण्याच्या आवडीमुळे, त्याच्याकडून शिक्षकाच्या कामात होणाऱ्या हलगर्जीपणाबद्दल नापसंती व्यक्त करत त्याला शेवटच्या वर्षातील तीन महिने लूनाना येथील शाळेत काढण्याची सक्ती केली जाते. शिक्षा म्हणा हवे तर. भूतानच्या राजधानीचे शहर थिंपू सोडून थेट लुनाना??? पण पर्याय नसतो, त्यामुळे उगेन लुनानाला जाण्यासाठी प्रस्थान करतो आणि तिथून उगेनच्या या प्रस्थानाबरोबर सुरू होते त्याच्या आयुष्यातले एक नवे पर्व आणि आपल्यासाठी पुढचे दोन तीन तास निसर्गाच्या इंद्रजालाचा कधीही न विसरता येणारा अनुभव.

बदलीची शिक्षा म्हटल्यावर आपल्या डोळ्यासमोर सर्वप्रथम उभे राहते ते गडचिरोली. उगेनच्या शिक्षेचे, आपलं बदलीचे ठिकाण लुनानासुद्धा साधे सोपे नाहीये. पंधरा सोळा तासाचा रेल्वेचा प्रवास करून उगेन एका शांत, धुकाळलेल्या रेल्वे स्थानकावर उतरतो. तिथे त्याला भेटतात, मिशेन आणि सिंग्ये. हे दोघे त्याला त्या स्थानापासून लुनानाला घेवून जाण्यासाठी आलेले असतात. एखाद्या गाडीच्या अपेक्षेत असलेल्या उगेनला पहिला धक्का तेव्हा बसतो जेव्हा त्याला गाडीच्या ऐवजी दोन खेचरे दिसतात. खोलात गेल्यावर समजते की मिशेन आणि सिंग्ये लूनानमधील मेंढपाळ आहेत (सॉरी, याकपाल म्हणायला हवे खरे तर), आणि त्याला लूनानाला घेवून जाण्यासाठी लूनानाच्या गावप्रमुखाने त्यांची खास नेमणूक केलेली आहे. खेचरावर कसे बसायचे या विचारात असलेल्या उगेनला कळते की खेचरे सामानासाठी आहेत आणि त्याला त्यांच्या बरोबर चालतच लूनानाला जायचेय. धक्के इथेच संपत नाहीत बरं, ये तो झांकी है भाई, पिक्चर अभी बाकी है. वैतागलेला उगेन मिशेनला विचारतो, किती वेळ लागेल आपल्याला तिथे पोचायला? त्यावर मिशेन अगदी निरागस चेहऱ्याने हासून उत्तर देतो…
जास्त नाही, इथून लुनानाला पोचायला आठ दिवस लागतात. पण आपण फक्त दिवसा प्रवास करू, रात्री कुठेतरी मुक्काम करत जावू…
कोसळलेला उगेन, आलीया भोगासी म्हणत आपले हेडफोन कानाला लावतो आणि त्यांच्याबरोबर चालायला सुरुवात करतो.

लूनाना, हे भूतानमध्ये अतिशय दुर्गम अशा ठिकाणी, अगदी स्पष्ट आणि नेमके सांगायचे झाल्यास समुद्रसपाटीपासून ११००० फूट अंतरावर वसलेले, इनामिन पंधरा ते वीस घरे असलेले एक छोटेसे गाव आहे. याक पाळणे, त्यांची राखण करणे हा इथल्या लोकांचा मुख्य पेशा. लूनानाचे वैशिष्ठ्य म्हणजे इथे वर्षातले फक्त तीन महिने सूर्यप्रकाश असतो. इतर वेळी एकतर बर्फ किंवा मग मुसळधार पाऊस. त्यामुळे इथे शाळा देखील वर्षातून तीन महिने फक्त. कारण बाहेरून आलेले शिक्षक हिवाळा सुरू व्हायच्या आधी घराची वाट धरतात, मग बाकीचा काळ इथल्या मुलांसाठी सेल्फ लर्निगचा. त्यामुळे या तीन महिन्याचा काय तो काळ महत्त्वाचा. त्यामुळे उगेनचे स्वागत एखाद्या देवासारखे होते लुनानामध्ये.

हा चित्रपट म्हणजे सर्वार्थाने एक देखणा प्रवास आहे, प्रत्येकासाठीच. उगेनसाठी, लुनानाच्या शाळेत शिकणाऱ्या इवल्या – इवल्याश्या पाखरासाठी. गावप्रमुखासाठी, तिथे उगेनला भेटलेल्या, गाण्याचे वेड असलेल्या एका नव्या मैत्रिणीसाठी आणि चित्रपट पाहणाऱ्या माझ्यासारख्या प्रेक्षकांसाठी सुद्धा. हा चित्रपट पाहताना मला राहून राहून Postman in the mountains या चित्रपटाची आठवण येत होती.

Pawo Choyning Dorji या तरुण भुतानी दिग्दर्शकाचा हा एक देखणा चित्रपट. आपल्या आयुष्यातील निसर्गाचे स्थान, त्याचे महत्त्व सांगतानाच मानवी जीवनाच्या विविध मूल्यांवर भाष्य करणारा एक देखणा प्रवास. सुरुवातीच्या प्रवासात जेव्हा उगेनच्या हेडफोनची बॅटरी संपते तेव्हा नाईलाजाने तो हेडफोन काढून टाकतो आणि मग मिशेन त्याला निसर्गाशी संवाद साधायला शिकवतो. पहिल्या रात्री मुक्कामात ते एका सरायवर थांबतात. तिथे इतक्या थंडीत चप्पल बुटाशिवाय काम करणारे पती पत्नी जेव्हा अतिशय हासऱ्या चेहऱ्याने, प्रसन्नपणे त्याला सांगतात की इथे फारसे उत्पन्न मिळत नाही, त्यामुळे आम्ही फक्त आमच्या लहान मुलासाठी बुट विकत घेवु शकतो. आपले बुट उगेनला दाखवताना त्या लेकराच्या चेहऱ्यावरील आनंद पाहून उगेनला जाणीव व्हायला लागते की ज्या छोट्या छोट्या समस्यांसाठी आपण सारखी कुरकुर करत असतो, त्या इथल्या वास्तवापुढे फारच क्षुल्लक आहेत. मूळ भूतानच्या Dzongkha भाषेत असलेला हा चित्रपट आपण इंग्रजी सबटायटल बरोबर पाहत असतो. पण खरेतर भाषा मुळीच आडवी येत नाही. कारण चित्रपटातील प्रत्येक फ्रेम इतकी बोलकी आहे की पूछो मत.

शेवटी जेव्हा ते लूनानपासून दोन तासाच्या अंतरावर येतात तेव्हा सगळे गाव उगेनच्या स्वागतासाठी म्हणून तिथे जमलेला असतो. ते पाहताना उगेनला पहिल्यांदा जाणीव होते की इथे , या लोकांसाठी त्या तीन महिन्याच्या बदली शिक्षकाचे महत्त्व काय आहे ते?

पहिल्या दिवशीच उगेन गावप्रमुखाला सांगून टाकतो की मला इथे फार काळ राहणे जमणार नाही. माझा पिंडच वेगळा आहे. या ठिकाणी, जिथे लाईट नाही, साधा गॅस स्टोव्ह नाही की कसली मनोरंजनाची साधने नाहीत, तिथे मला राहणे जमणार नाही. गावप्रमुख जड मनाने सांगतो, ठीक आहे. पण खेचरे प्रवासाने दमलेली आहेत. अजून ४-५ दिवसांनी मिशेन पुन्हा सामानासाठी म्हणून जाईल तेव्हा तुम्ही परत जावू शकता. तुमची परिस्थिती मी समजू शकतो…..

पुढे काय होते? उगेन थिंपुला परत येतो का? तिथल्या मुलांच्या शिक्षणाचे काय होते? Yak in the Classroom ही खरोखर काय संकल्पना आहे? हे जाणून घ्यायचे असेल तर अमेझोन प्राईम व्हिडिओ वर हा चित्रपट उपलब्ध आहे. नक्की पाहा…

भूतानच्या दैवी निसर्ग सौंदर्याने चित्रपटाची फ्रेम न फ्रेम भारलेली आहे. एकेक प्रसंग अगदी थेट काळजाला जावून भिडणारा. आधी मी असली गाणी ऐकत नाही म्हणून मिशेनला त्याच्या लोकगीतात साथ द्यायला नकार देणारा उगेन नंतर जेव्हा त्या लोकगीतांबरोबर आपल्या गिटारची साथ देत ताल धरायला लागतो तेव्हा नकळत आपले पायही ठेका द्यायला लागतात.

सगळे सोडून ऑस्ट्रेलियाला स्थाईक होण्याची अपेक्षा करणाऱ्या उगेनला जेव्हा लूनानातील त्याची गायिका असलेली मैत्रीण, हे माझं घर आहे. हे सोडून कुठे जाणार? असे विचारते तेव्हा उगेनला होणारा साक्षात्कार कुठेतरी आपल्यालाही सुखावून जातो. परत निघालेल्या उगेनला निरोप देताना, त्याचे विद्यार्थी त्याला एक शुभेच्छा पत्र देतात, ज्यावर लिहीलेले असते की “तुम्ही आतापर्यंतचे सर्वात बेस्ट टीचर आहात आमचे. लवकर परत या”

नेमके काय घडते तिथे? उगेनच्या मानसिक स्थित्यंतराचा हा देखणा प्रवास समजून घ्यायचा असेल तर एकदा हा चित्रपट पाहाच.